پروفسور یوسف ثبوتی، موسس رصدخانه ابوریحان بیرونی  دانشگاه شیراز

رصدخانه‌ی ابوریحان بیرونی از اولین رصدخانه‌ها‌‌ی نجوم حرفه‌ای کشور است که سال‌ها پس از دوران طلایی اسلام ( قرن دوم تا قرن هفتم هجری) در ایران ساخته شده است. (در واقع اولین رصدخانه در سال ۱۳۳۸ برای موسسه‌ی زمین‌شناسی دانشگاه تهران ساخته شد که دارای تلسکوپی کوچک بود و فقط برای رصد خورشید استفاده می شد). رصد‌خانه‌ی بیرونی در بالای یک تپه شمال غربی شهر شیراز واقع شده و از طریق یک جاده به کمپ اصلی دانشگاه شیراز متصل شده است. ارتفاع این رصدخانه از سطح دریا ۱۷۴۰ متر و حدودا ۱۸۰ متر بالاتر از شهر شیراز است. نام این رصدخانه از دانشمند بنام و منجم بزرگ ایرانی، ابوریحان بیرونی گرفته شده است. ابوریحان بیرونی یکی از بزرگترین دانشوران در نجوم، ریاضیات وعلوم طبیعی در قرن چهارم هجری (دهم میلادی) بوده است. یکی از کارهای ارزشمندی وی، یافتن روشی برای سنجش و اندازه گیری شعاع زمین بوده است. ایده‌ی ساخت این مرکز به پیشنهاد پروفسور یوسف ثبوتی در اواخر دهه‌ی ۱۳۴۰ خورشیدی، به جهت گسترش نجوم رصدی در کشور و پرورش و تعلیم نسل جدیدی از ستاره شناسان در ایران ارائه شد. از این طرح به عنوان مقدمه‌ای برای ساخت یک تلسکوپ بزرگ ملی در ایران نیز یاد شده است.

در پاییز سال ۱۳۴۸ پروفسور رابرت اچ کوک، رئیس وقت بخش ستاره‌شناسی و اخترفیزیک دانشگاه پنسیلوانیا، برای ارزیابی امکان ساخت یک رصدخانه به شیراز سفر کرد و دانشگاه شیراز را به ساخت یک رصدخانه و ترویج دانش ستاره‌شناسی در ایران تشویق کرد. به دنبال آن و پی‌گیری‌های پروفسور ثبوتی، بالاخره در سال ۱۳۵۱ تلسکوپ رصدخانه از شرکت آسترومکانیکز در آمریکا با قیمتی حدود ۵۰ هزار دلار سفارش داده شد. پروفسور کوک نیز به عنوان مشاور ساخت رصدخانه‌ی ابوریحان بیرونی در آن دوران برگزیده شدند.

احداث ساختمان و جاده‌ی منتهی به رصدخانه در سال همان سال (۱۳۵۱) شروع و در سال ۱۳۵۵ به پایان رسید. تلسکوپ اصلی این رصدخانه با قطر آینه‌ی ۵۱ سانتی متری به همراه ابزار نورسنج، توسط پروفسور ادوارد گاینن در این رصدخانه نصب شد و تلسکوپ این رصدخانه اولین نور خود را در اسفند سال ۱۳۵۵دریافت کرد. پروفسور گاینن از اساتید مدعو بخش فیزیک دانشگاه شیراز بودند. ایشان توسط پروفسور ثبوتی به این دانشگاه دعوت شده و از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ در دانشگاه و رصدخانه مشغول به فعالیت بودند.

 بر اساس اولین گزارش سالانه‌ی رصدخانه، در ۱۵ ماه نخست راه‌اندازی، بیش از ۱۴۰۰ ساعت رصد صورت گرفته بود و رصدخانه بیرونی در سال ۱۳۵۷ در شماری از پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی مشارکت داشته است. ایجاد این رصدخانه از دید پروفسور گاینن یک رنسانس نجومی در ایران به حساب ‌می‌آمد. وی رصد ستاره‌های متغیر، به خصوص دوتایی‌های گرفتی را پایه‌گذاری کرد و برای سال‌ها این زمینه‌ی کاری اصلی پژوهش‌های رصدخانه‌ی بیرونی شد. در طی چند دهه‌ی گذشته، این زمینه‌ی تحقیقاتی در دانشگاه‌های مختلف در ایران گسترش پیدا کرد و بسیاری از پژوهشگران نجوم رصدی کشور درگیر پژوهش و رصد در مورد ستارگان متغیر شدند. بنا به اسناد موجود، اولین نشست انجمن نجوم ایران در سال ۱۳۵۶ در این رصدخانه برگزار شد. در طی سال‌های نخست، بسیاری از پژوهشگران بین‌المللی از جمله سر فرد هویل از این رصدخانه بازدید کردند. همچنین از زمان آغاز به کار رصدخانه تا کنون، بسیاری از محققان فیزیک نظری بخش فیزیک دانشگاه شیراز نیز با این مرکز همکاری و همراهی داشته‌اند و در زمینه‌های مختلف نظری همانند کیهان‌شناسی، ساختار ستارگان، گرانش و نسبیت عام پژوهش‌های خود را گسترش داده‌اند.

رصدخانه ابوریحان بیرونی همواره مکانی برای دانشجویان علاقه‌مند و مشتاق نجوم بوده‌ است. بسیاری از آن‌ها با کار در رصدخانه، تشویق به ادامه‌ی تحصیل در اخترفیزیک مشاهداتی تا بالاترین سطوح علمی شده‌اند. در کنار آن رصدخانه دارای یک برنامه‌ی ترویج علم منظم است و بازدیدکنندگان بسیاری از مدارس، دانشگاه‌ها و گروه‌های مردمی از رصدخانه بازدید می‌کنند. هدف از این بازدیدها آشنایی با فعالیت‌های پژوهشی در رصدخانه و آشنایی با یافته‌های علمی و سوالات مهم علم نجوم است.
رصدخانه‌ی ابوریحان بیرونی دانشگاه شیراز همواره نقش بزرگ و پررنگی در گسترش علم نجوم در ایران بازی کرده است. امروزه، رصدخانه‌ی بیرونی یک مرکز فعال ستاره‌شناسی و اخترفیزیک کشور به شمار می‌رود. تلسکوپ اصلی ۵۱ سانتی‌متری رصدخانه و مجهز به ابزارهای رصدی، جهت انجام پژوهش‌ها و آموزش دانشجویان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در کنار تلسکوپ اصلی، تلسکوپ های کوچکتری هم در دسترس قرار دارند و برای موارد مختلف آموزرشی، پژوهشی و ترویج علم استفاده می‌شوند. اخترفیزیک و کیهان‌شناسی نظری و رصدی، از شاخه‌های مورد توجه پژوهشگران این مرکز است. این رصدخانه، به طور معمول میزبان منجمان بین‌المللی و داخلی است.